Kontrowersyjna zmiana w „antylichwie 3.0”. Ekspert: Może zachęcać do ofert parabanków

9 listopada 2022 r. prezydent Andrzej Duda podpisał nową ustawę antylichwiarską. Pierwsze zmiany dla instytucji świadczących usługi pożyczkowe wejdą w życie w ciągu 30 dni od ogłoszenia treści ustawy, tj. jeszcze przed tegorocznymi świętami Bożego Narodzenia. Czasu pozostało więc niewiele, dlatego już teraz warto wiedzieć, z czym właściwie mamy do czynienia. 

fot. Anatol Chomicz / / FORUM

Pożyczkodawcy mogą naliczać odsetki i prowizje

W pierwszej kolejności należy wskazać, że nowa ustawa antylichwiarska 2022 precyzuje, że pożyczkodawcy – podobnie jak banki i SKOK-i – mogą żądać od swoich klientów odsetek oraz pozaodsetkowych kosztów za pożyczenie pieniędzy. Wcześniej praktyki takie, choć były powszechnie stosowane przez pożyczkodawców, w ustawie nie było dla nich wyrażonego wprost uzasadnienia. Między innymi dlatego Sądy oddalały w procesach żądanie zapłaty prowizji.

Nowelizacja precyzuje, że za pozaodsetkowe koszty można uznać marże, prowizje lub opłaty związane z przygotowaniem umowy pożyczki, udzieleniem pożyczki lub jej obsługą albo koszty o podobnym charakterze. Są to także koszty ubezpieczeń, koszty związane z ustanowieniem zabezpieczenia pożyczki czy pozyskiwania informacji dotyczących osoby biorącej pożyczkę.

Dla pożyczkobiorców nie jest to dobra informacja, ponieważ daje bezpośrednie przyzwolenie do stosowania całego wachlarza opłat przez firmy pożyczkowe. Z drugiej jednak strony, precyzuje, co możemy uznać za koszt pożyczki, a tym samym wprowadza ograniczenie co do wysokości kosztów obciążających pożyczkobiorców – o czym szerzej w kolejnym punkcie.

Maksymalne pozaodsetkowe koszty pożyczki w kodeksie cywilnym

Drugą zmianą jest powielenie regulacji o maksymalnych kosztach pożyczki wprost w Kodeksie cywilnym. Dotychczas z tą regulacją mieliśmy do czynienia tylko w ustawie o kredycie konsumenckim.

Niespodziewane cięcie prowizji. Sprawdzamy, ile może kosztować pożyczka zgodnie z "antylichwą 3.0"

Jest to pozytywna zmiana, ponieważ wcześniej zdarzały się rozstrzygnięcia sądów, które uznawały ustawę o kredycie konsumenckim za regulację szczególną w stosunku do kodeksu cywilnego, i tym samym wyłączały kontrolę kosztów kredytu pod kątem ich abuzywności i zgodności z zasadami współżycia społecznego jako wywodzącymi się z ustawy „ogólnej”. Teraz nie będzie już furtki dla takiej interpretacji - sąd, mając przed sobą sprawę, w której osoba fizyczna zaciągnęła zobowiązanie na cel niezwiązany bezpośrednio z prowadzeniem działalności gospodarczej lub zawodowej, będzie musiał stosować ograniczenie według takich zasad jak inne przepisy kodeksu cywilnego. 

Niższe koszty pożyczek

Ustawa antylichwiarska zaostrza także ograniczenia wynikające z maksymalnych pozaodsetkowych kosztów pożyczki. Dotychczas, zgodnie z ustawą o kredycie konsumenckim, pozaodsetkowe koszty kredytu w całym okresie kredytowania nie mogły być wyższe od całkowitej kwoty kredytu (wynika to z art. 36a pkt 2 ustawy). Tym samym mogły one wynosić maksymalnie 100% pożyczonej kwoty.

Po zmianie wprowadzonej ustawą antylichwiarską zgodnie z kodeksem cywilnym pozaodsetkowe koszty pożyczki w całym okresie spłaty nie mogą być wyższe od 25% całkowitej kwoty pożyczki. W przypadku gdy w ramach pożyczki koszty te zostaną przekroczone, pożyczkodawcy będą należały się jedynie koszty w maksymalnej wysokości – nic ponadto.

To jednak nie wszystko…

UWAGA! Kredyt bankowy droższy niż chwilówka?

Jedną z bardziej zaskakujących zmian wprowadzonych nową ustawą antylichwiarską 2022 jest fakt, że na gruncie ustawy o kredycie konsumenckim pozaodsetkowe koszty kredytu nie mogą być wyższe od 45%, podczas gdy – jak już wspomniano – zgodnie z nowym brzmieniem Kodeksu cywilnego ich wysokość nie może być wyższa niż 25%.

Może to nasuwać dwa kierunki interpretacyjne. Po pierwsze, nowe regulacje mogą prowadzić do wniosku, że zmiany w Kodeksie cywilnym regulujące obrót pożyczkami odnoszą się wyłącznie do pożyczek udzielanych „prywatnie”, a więc przez osoby nieprowadzące działalności stricte w tym zakresie. Podmioty profesjonale zaś miałyby podlegać pod ustawę o kredycie konsumenckim.

Mając jednak na uwadze kosmetyczną zmianę wprowadzaną jednocześnie w Prawie bankowym, zgodnie z którą nowych regulacji o kosztach maksymalnych nie stosuje się do zobowiązań bankowych (konkretnie kredytów i pożyczek pieniężnych udzielanych przez bank), można interpretować ją tak, że regulacje stosuje się do pozostałych podmiotów oferujących usługi finansowe na rynku, niezależnie od ustawy o kredycie konsumenckim.

Tym samym, choć ogólnie koszty pożyczek i kredytów zostaną obniżone, banki będą mogły proponować produkty droższe niż chwilówki czy pożyczki oferowane przez parabanki. Zmiana jest kontrowersyjna, ponieważ do tej pory to chwilówki pozostawały drogimi dla konsumentów produktami.

Krok ten zapewne ma pomóc bankom w podźwignięciu się z kryzysu spowodowanego m.in. wakacjami kredytowymi oraz przegranymi procesami frankowymi. Jednak czy ta zmiana pomoże konsumentom? Wręcz przeciwnie – nowe zmiany mogą zachęcić konsumentów do korzystania z tańszych ofert firm pozabankowych. Korzystanie z ofert parabanków stanowi zaś główny problem polskich dłużników, co zamiast rozwiązywać kryzys finansowy, może stanowić dodatkowe niebezpieczeństwa dla naszych gospodarstw domowych.

Wcześniejsza spłata pożyczki a zwrot środków

Co więcej, w nowej ustawie antylichwiarskiej odnajdujemy także potwierdzenie regulacji istniejącej dotychczas w ustawie o kredycie konsumenckim, mówiące o tym, że w przypadku wcześniejszej spłaty pożyczki koszy pożyczki powinny podlegać proporcjonalnemu obniżeniu.

Warto zatem zwrócić uwagę, że nowa ustawa antylichwiarska rozszerza stosowanie regulacji zastrzeżonych do tej pory dla kredytów konsumenckich. Za kredyty konsumenckie zgodnie z ustawą o kredycie konsumenckim uznaje się zobowiązania do kwoty 255 550 zł albo równowartości tej kwoty w walucie innej niż polska. Biorąc zatem pożyczkę powyżej tej kwoty, także możemy korzystać z ochrony, już w oparciu o przepisy ogólne. Zmiany te nie będą jednak stosowane do umów kredytu i pożyczki pieniężnej udzielanej przez bank – w tym zakresie w dalszym ciągu odwoływać należy się do prawa bankowego oraz klasycznej ustawy o kredycie konsumenckim.

Oświadczenie o poddaniu się egzekucji art. 777 k.p.c.

Ustawa antylichwiarska rozszerza ochronę dłużnika w ramach oświadczenia o poddaniu się egzekucji w trybie art. 777 k.p.c., a więc w formie aktu notarialnego.

Wierzyciel dysponujący tytułem egzekucyjnym w formie aktu notarialnego zawierającego powyższe oświadczenie miał uproszczoną drogę do prowadzenia egzekucji – nie musiał bowiem przechodzić kontroli sądowej istnienia i wysokości swego zobowiązania. Pod tym względem niewiele się zmieni, jednakże oświadczenia z art. 777 k.p.c. będą musiały wskazywać dodatkowo:

stosunek prawny, w związku z którym dłużnik poddaje się egzekucji (nie będzie to miało już charakteru abstrakcyjnego); datę powstania zobowiązania dłużnika; treść zobowiązania dłużnika; a w przypadku umów wzajemnych – dodatkowo świadczenie wierzyciela z terminem jego wykonania.

Akty notarialne w postępowaniu klauzulowym będą poddawane rozszerzonej kontroli formalnej – do wniosku o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu wierzyciel będzie musiał dołączyć dokument potwierdzający wydanie przedmiotu pożyczki biorącemu pożyczkę lub wskazanej przez niego osobie.

Można powiedzieć, że to krok w dobrą stronę z punktu widzenia dłużnika, choć w dalszym ciągu uznać należy, że akt notarialny zaopatrzony w oświadczenie z art. 777 k.p.c. pozostaje silnym i niebezpiecznym orężem przeciwko pożyczkobiorcom.

Ocena zdolności kredytowej – czyli dlaczego może być trudniej dostać pożyczkę?

Najciekawszą zmianą wprowadzoną ustawą antylichwiarską 2022 r. wydaje się ta dotycząca ustalenia konsekwencji dla udzielenia pożyczki konsumentowi bez dokonania oceny jego zdolności kredytowej. Regulacja obligująca bank w tym zakresie była widoczna już w dotychczasowym brzmieniu ustawy o kredycie konsumenckim, jednakże warto zwrócić uwagę na poniższe modyfikacje: 

Regulacja ta prowadzi następujących wniosków:

ubieganie się o pożyczkę będzie aktualnie trudniejsze i cały proces może potrwać więcej czasu – uzależnione będzie od oceny zdolności kredytowej (który to warunek w przypadku części pożyczkobiorców może być trudny do spełnienia), a co więcej pożyczkodawca będzie musiał poddać zdolność kredytową weryfikacji; zobowiązania zaciągnięte z naruszeniem badania zdolności kredytowej konsumenta nie będą mogły być skupowane przez Fundusze Sekurytyzacyjne takie jak Prokura, Ultimo i inne; zobowiązania zaciągnięte z naruszeniem badania zdolności kredytowej konsumenta nie będą mogły być dochodzone przed spłatą zobowiązań istniejących wcześniej, co nie wstrzymuje biegu terminu przedawnienia.

To ciekawe rozwiązania, które w przyszłości mogą stanowić podstawy do nowych zarzutów procesowych, takich jak brak legitymacji procesowej czynnej powodów (w przypadku nieważnych cesji) oraz przedwczesności powództw (w przypadku opisanych w pkt 3). Oba zarzuty skutkować będą oddaleniem pozwów wniesionych przeciwko pożyczkobiorcom.

Chwilówki pod lupą organów nadzoru

Ostatnią z zasługujących na podkreślenie zmian jest wprowadzenie nadzoru Komisji Nadzoru Finansowego nad instytucjami pożyczkowymi oraz określenie zasad tego nadzoru, w tym również sankcji dla instytucji pożyczkowych oraz członków zarządu instytucji pożyczkowych za naruszenie obowiązków wskazanych w ustawie, jak również zobligowanie instytucji pożyczkowych do ponoszenia opłat na pokrycie kosztów nadzoru.

Do jakich umów będziemy stosować zmiany?

Opisane zmiany będą miały zastosowanie przy umowach zawieranych po wejściu w życie ustawy antylichwiarskiej. Tym samym nie będą ingerowały w treść już obowiązujących zobowiązań umownych. Co więcej, zmiany dotyczyć będą zasadniczo umów z nieprofesjonalistami, a więc konsumentami. Pożyczki zawierane przez przedsiębiorców (choćby działających w formie jednoosobowej działalności gospodarczej) pozostaną przy dotychczasowych regulacjach.    

Czy nowe zmiany rozszerzą ochronę konsumentów w sporach z instytucjami finansowymi? Rzetelnie ocenić będziemy mogli tę kwestię dopiero po czasie, jednak już można powiedzieć, że nie spodziewamy się fajerwerków, a wręcz po zmianie przepisów ochrona konsumenta w procesach cywilnych może spotkać nowe przeszkody i wyzwania. 

apl. radc. Marta Serwińska