Rewolucyjne zmiany w testamentach. Pojawią się też nowe opcje

Do konsultacji i opiniowania trafił w środę projekt zmian prawa cywilnego, który ma systemowo rozwiązać problem sprzecznych orzeczeń spadkowych. Zgodnie z propozycją zreformowane mają też zostać tzw. testamenty ustne; pojawią się "testamenty audiowizualne".

O zainicjowaniu prac nad dotyczącym tych kwestii projektem nowelizacji kodeksów - cywilnego i postępowania cywilnego - informowano jeszcze w marcu. Zagadnieniem tym zajmuje się wiceminister sprawiedliwości Zuzanna Rudzińska-Bluszcz.

W środę projekt zamieszczony został na stronach Rządowego Centrum Legislacji. Przede wszystkim przedłożona przez resort sprawiedliwości propozycja ma dać możliwość uchylania - także z urzędu - przez sąd ponownego postanowienia spadkowego odnoszącego się do spadku, wobec którego wcześniej zapadło już prawomocne rozstrzygnięcie.

W sprawie problemu sprzecznych orzeczeń spadkowych interweniował na przykład kilkukrotnie w MS Rzecznik Praw Obywatelskich Marcin Wiącek. "Nadal aktualny jest problem współwystępowania w obrocie prawnym kilku prawomocnych postanowień sądowych stwierdzających nabycie spadku po tej samej osobie. Wymaga on systemowego rozwiązania i interwencji na szczeblu ustawowym" - podkreślał RPO.

Kwestia ta uwypukliła się szczególnie po wprowadzeniu w 2018 r. instytucji skargi nadzwyczajnej. Duża część wpływających do RPO wniosków w sprawach wniesienia takich skarg do Sądu Najwyższego, a także skarg nadzwyczajnych uwzględnionych przez SN, dotyczy właśnie spraw spadkowych. Do Biura RPO wpływa też bardzo dużo wniosków o wznowienie sprawy w takich sytuacjach. Skargi nadzwyczajne w takich sprawach składał też Prokurator Generalny.

Sytuacje te wynikają z błędów sądów, gdy na przykład na wniosek jednego spadkobiercy sąd orzeka w sprawie spadku, a następnie - za kilka lat - często ten sam sąd ponownie orzeka w rozstrzygniętej już sprawie na wniosek innego ze spadkobierców. Powoduje to niejednoznaczność co do spadku i praw spadkobierców.

Spadkowy zawrót głowy: jak przyjąć, kiedy odrzucić i kogo wydziedziczyć

Nic tak nie potrafi połączyć lub skłócić rodziny jak spadki. Nie ma w nich żadnego półśrodka. Dlatego tak ważne jest, żeby być "na bieżąco" ze zmianami przepisów. Kto może być "niegodny" otrzymania spadku, kiedy dziedziczą dziadkowie i jak można go odrzucić za dziecko - to najczęściej pojawiające się pytania w "Bankier.pl pomaga".

Jak informował RPO, w 2023 r. oraz w pierwszych miesiącach 2024 r. problem ten stanowił podstawę do wniesienia przez RPO 13 skarg nadzwyczajnych i czterech skarg o wznowienie postępowania, a nadal badane są kolejne wnioski. "Tylko w 2023 r. do RPO wpłynęło 18 wniosków o interwencję w sprawach dwóch prawomocnych postanowień spadkowych o nabyciu spadku po tej samej osobie. Ani skarga o wznowienie postępowania ani skarga nadzwyczajna nie zostały przewidziane dla rozwiązywania problemów o charakterze systemowym, a niewątpliwie z takim mamy tu do czynienia" - oceniał Wiącek.

Ponadto na początku kwietnia br. upłynął termin do wnoszenia skarg nadzwyczajnych w "dawnych" sprawach zakończonych wyrokami w latach 1997-2018. Tymczasem problem sprzecznych orzeczeń spadkowych dotyczy zwykle dawniejszych spadków i starszych orzeczeń.

Dlatego przedłożony przez MS projekt ma wprowadzić nowy tryb postępowania umożliwiający uchylanie orzeczeń spadkowych wydanych w sprawach już wcześniej rozstrzygniętych. "Sąd uchyla prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, jeżeli w odniesieniu do tego samego spadku zostało wcześniej wydane prawomocne postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Sąd może także uchylić je z urzędu" - głosi jeden z przepisów, o który ma zostać uzupełniony Kpc.

Wskazano, że w takich sprawach sąd ma badać jedynie fakt wydania kolejnego prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku co do tego samego spadku. Postanowienie będzie mogło być wydane na posiedzeniu niejawnym, ale będzie przysługiwano na nie zażalenie.

"Co istotne, nowa instytucja będzie miała zastosowanie także po upływie terminów właściwych do wniesienia skargi o wznowienie postępowania i również w takiej sytuacji umożliwi uchylenie postanowienia spadkowego dotkniętego wadą nieważności postępowania" - podkreślono w uzasadnieniu projektu.

Jak przypomniano obecnie zapobieganiu wydawania dwóch postanowień spadkowych co do tego samego spadku służy Rejestr Spadkowy prowadzony przez Krajową Radę Notarialną oraz obowiązek sądów zarówno dokonywania wpisów w rejestrze co do wydania postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, jak i badania wpisów w tym rejestrze przez sąd w chwili wszczęcia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Rejestr Spadkowy w odniesieniu do sądowych postanowień spadkowych funkcjonuje jednak dopiero od 2016 roku.

Ponadto nowe przepisy zawarte w projekcie mają zreformować zasady sporządzania testamentów ustnych. "Zmiana ta powinna przyczynić się do ograniczenia podejmowanych prób fałszowania testamentów ustnych" - zapowiedziano.

Skrócone m.in. mają zostać znacznie terminy na spisanie takiego testamentu. "Zgodnie z nowym brzmieniem przepisu, treść oświadczenia woli spadkodawcy powinna być spisana niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu miesiąca od jego sporządzenia przez jednego ze świadków, z podaniem miejsca i daty złożenia oświadczenia woli, miejsca i daty sporządzenia pisma oraz wskazaniem okoliczności uzasadniających sporządzenie testamentu ustnego" - zaplanowano. Obecnie treść takiego testamentu może być spisana przed upływem roku od jego złożenia.

Jest też planowane dodanie do Kodeksu cywilnego przepisu regulującego nowy sposób sporządzenia testamentu ustnego – testament ustny audiowizualny. "Będzie on utrwalony za pomocą urządzenia rejestrującego obraz i dźwięk na trwałym nośniku informacji, umożliwiającym ich odtworzenie" - przewidziano.

Zmienić się mają także przepisy odnoszące się do testamentów wojskowych. "Możliwość sporządzenia takiego testamentu powinna istnieć w wypadkach zaistnienia działań zbrojnych lub w sytuacjach do nich zbliżonych. Jego sporządzenie powinno być możliwe zarówno przed urzędnikiem wojskowym (np. sędzią wojskowym, dowódcą jednostki wojskowej, oficerem, kierownikiem jednostki zmilitaryzowanej), jak i w sytuacjach szczególnych w formie ustnej przed świadkami" - wskazano w uzasadnieniu. Likwidacji ma zaś ulec - archaiczny już obecnie - typ tzw. testamentu podróżnego.

Instytucje i organizacje, a także urzędy państwowe mogą zgłaszać uwagi do tego projektu w trybie opiniowania i konsultacji w terminie 30 dni od jego udostępnienia. (PAP)

autor: Marcin Jabłoński

mja/ par/