Polskie rolnictwo musi się zmienić. Naukowcy tłumaczą dlaczego

Rolnictwo i hodowla zwierząt to jedna z głównych przyczyn wycinki lasów na świecie, utraty bioróżnorodności i największy emitent metanu. Sektor ten pochłania ogromne zasoby wody i odpowiada w dużym stopniu za zanieczyszczenie gleby. Ekspansja rolnictwa przyczynia się więc do zmian klimatu, a jednocześnie sektor boleśnie odczuwa ich skutki, co odbija się na produkcji rolnej. Zdaniem naukowców transformacja ekologiczna rolnictwa jest dziś koniecznością w walce z postępującymi niekorzystnymi zmianami klimatycznymi.

- To, że transformacja rolnictwa jest dzisiaj niezwykle ważna, widzimy bardzo wyraźnie w Europejskim Zielonym Ładzie, w strategii „Od pola do stołu”, w unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności. Widzimy tam wyraźne odwołanie do potrzeby transformacji, zmiany rolnictwa w kierunku ekologicznego, agroleśnictwa, agroekologii. Różnie możemy to nazywać, ale chodzi o rolnictwo i sposób produkcji żywności z troską o środowisko, glebę, wodę, zwierzęta, o naszą planetę i naszą przyszłość - mówi agencji informacyjnej Newseria Biznes prof. dr hab. Piotr Skubała z Wydziału Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. - Dobrze, że to rozumiemy, pytanie, czy to wdrożymy.

Jak podkreśla, rolnictwo w obecnym kształcie można powiązać z przekroczeniem sześciu z dziewięciu granic planetarnych, które wyznaczają bezpieczną przestrzeń dla funkcjonowania ludzkości. Należą do nich m.in. utrata różnorodności biologicznej spowodowana wielkoobszarowym rolnictwem i przemysłową hodowlą zwierząt, przekroczenie granic obiegu azotu i fosforu przez uwalnianie ponad 100 t nawozów sztucznych rocznie, deforestacja oraz przekroczenie progu bezpieczeństwa zasobów wody słodkiej w 2023 roku.

- Rolnictwo niestety ma wyraźny udział w niszczeniu naszego świata - podkreśla ekspert.

- Zajmuje 37 proc. przestrzeni lądowej, znacznie więcej, niż my zajmujemy na swoje różne potrzeby. Zużywa ogromną ilość zasobów wody słodkiej, jest główną przyczyną wycinki lasów na świecie i przede wszystkim 25 proc. emisji gazów cieplarnianych. To jest rolnictwo w tym kształcie, w jakim go mamy. Dlatego potrzeba zmiany, transformacji w kierunku ekologicznym jest dzisiaj wyzwaniem dla ludzkości, bo sposób, w jaki my dzisiaj funkcjonujemy, produkujemy żywność, to niestety jest sposób na katastrofę.

W rezolucji Parlamentu Europejskiego po Konferencji ONZ w sprawie zmiany klimatu 2023 (COP28), która odbyła się w listopadzie 2023 roku w Dubaju w Zjednoczonych Emiratach Arabskich, zapisano, że sektor rolnictwa i hodowli zwierząt gospodarskich emituje 145 mln t metanu rocznie, co czyni go największym emitentem. Metan odpowiada za ok. 30 proc. globalnego ocieplenia od czasu rewolucji przemysłowej, a jego oddziaływanie jest 28 razy mocniejsze niż dwutlenku węgla w horyzoncie 100 lat i 80 razy mocniejsze w horyzoncie 20 lat. Emisje metanu w rolnictwie wynikają przede wszystkim z rosnącej liczby zwierząt hodowlanych - około 32 proc. wszystkich antropogenicznych emisji metanu stanowią te pochodzące z obornika i fermentacji jelitowej. 

Jak wskazuje Parlament Europejski w swojej rezolucji po COP28, powołując się na sprawozdanie IPCC, globalne systemy żywnościowe odpowiadają za 31 proc. globalnych emisji, a każdego roku na całym świecie stosuje się ponad 100 mln t nawozów syntetycznych. Emisje z syntetycznych nawozów azotowych mają miejsce głównie po ich zastosowaniu w glebie i przedostają się do atmosfery w postaci podtlenku azotu (N2O) - trwałego gazu cieplarnianego o 265 razy większym potencjale tworzenia efektu cieplarnianego niż CO2 w skali stulecia. Łańcuch dostaw syntetycznych nawozów azotowych odpowiada za około 2,1 proc. światowych emisji gazów cieplarnianych.

Z przytaczanych przez eksperta danych Komisji ds. Ekonomii Systemu Żywnościowego (Food System Economics Commission, 2024) obecny system żywnościowy przynosi 15 bln dol. strat (12 proc. światowego PKB w 2020 roku), z czego 3 bln stanowią ukryte koszty środowiskowe. Przekształcenie systemu żywnościowego na ekologiczny wymagałoby nakładów na poziomie 0,2-0,4 proc. światowego PKB i mogłoby przynieść globalne korzyści rzędu 5-10 bln dol. rocznie (czyli 4-8 proc. światowego PKB w 2020 roku).

- Im bardziej nam się uda przekonać odbiorców, konsumentów, polityków do zmiany, tym bardziej gwarantujemy sobie, że czarny scenariusz, który kreślą naukowcy w swoich raportach, się nie spełni albo że nie będzie to dla nas tak mroczna przyszłość. Używam takich słów, ale spotykamy to w każdym raporcie - podkreśla naukowiec z Wydziału Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. - Również w raporcie IPCC, Międzyrządowego Panelu do spraw Zmian Klimatu, agendy ONZ, która mówi, że główną dzisiaj przyczyną degradacji środowiska jest rolnictwo, produkcja żywności i wycinka lasów.

Z drugiej strony skutki zmiany klimatu w coraz większym stopniu wpływają na wydajność wszystkich sektorów rolnictwa i rybołówstwa, zwiększają niedobór wody oraz zagrażają bezpieczeństwu żywnościowemu, odżywianiu i źródłom utrzymania.

Z „Raportu o stanie rolnictwa ekologicznego w Polsce w latach 2021-2022”, opublikowanym w grudniu 2023 roku przez Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, wynika, że 31 grudnia 2021 roku w Polsce działalność prowadziło 21 795 producentów ekologicznych, a w 2022 roku ich liczba wzrosła do 22 882. To wciąż mniej niż w latach 2011-2016, ale tendencja wzrostowa powróciła. Najwięcej gospodarstw ekologicznych w 2022 roku znajdowało się w województwach podlaskim (17,9 proc.) i warmińsko-mazurskim (16,1 proc.). Dopiero na trzecim miejscu znalazło się największe pod względem powierzchni województwo mazowieckie (12,6 proc.). Powyżej 2 tys. ekologicznych producentów działa też w Zachodniopomorskiem i Lubelskiem.

Niezmiennie wzrasta liczba podmiotów prowadzących działalność w zakresie przygotowania  produktów rolnictwa ekologicznego. W 2021 roku, w porównaniu do roku poprzedniego, stwierdzono wzrost liczby tych podmiotów o 6,3 proc., natomiast w 2022 roku - o 3,6 proc. (1216 podmiotów). Łączna powierzchnia użytków rolnych, na których stosowana była ekologiczna metoda produkcji, wykazuje od 2019 roku tendencję wzrostową. W 2021 roku wynosiła 549 442,93 ha, natomiast w 2022 roku zwiększyła się do 554 631,7 ha.

- Nie jesteśmy na szarym końcu pod względem rynku rolnictwa ekologicznego i ekologicznej żywności, wiele inicjatyw się tutaj pojawia, aczkolwiek jest to ciągle około 1 proc. w naszym kraju. Miejmy nadzieję, że dzięki temu, że o tym mówimy, że wiele osób o to zabiega, ten rynek będzie się poszerzał. Transformując rolnictwo ekologiczne, rynek żywności ekologicznej, dajemy sobie gwarancję bezpiecznej przyszłości, zdrowia, komfortu życia - konkluduje naukowiec.

Jak wynika z danych Eurostatu, w 2022 roku produkcją ekologiczną objętych było prawie 17 mln ha w UE. Między 2012 a 2022 rokiem nastąpił wzrost o 7,4 mln ha, czyli o 79 proc. (w Polsce odnotowano spadek w trakcie badanej dekady). Największy obszar gruntów ekologicznych mają Francja, Hiszpania i Włochy. W latach 2012-2022 udział rolnictwa ekologicznego w UE wzrósł z 5,9 proc. do 10,5 proc. całkowitej powierzchni użytkowanej rolniczo, a zgodnie ze strategią KE „od pola do stołu” w 2030 roku powinien wynosić 25 proc. gruntów rolnych.

Źródło: